Notes on the concept of warner (khāṭir) in Basrian muʿtazilite theology

Abstract

In Basrian Muʿtazila, the concept of warner (khāṭir) is principally considered as an element that imposes obligation on man. Warner instils fear within the obliged believer and prompts him to contemplate about the existence of God. Basrian Muʿtazila brings along two essential approaches on the content of warner: According to first approach, led by Abū ʿAlī al-Jubbāʾī, warner is a kind of conviction (iʿtiqād) or assumption (ẓann). As for second approach, defended by Abū Hāshim al-Jubbāʾī, warner is speech (kalām). Besides, the Muʿtazilites discuss the prerequisites to enable goodness (ḥusn) of warner. Accordingly, warner should comprise fear so as to make one abandon reflection (naẓar), it should express why reflection is obligatory (wājib), include the imperativeness of other obligatory issues because of reflection, and express such imperative knowledge within a certain order. Besides, Muʿtazilites argue whether a contrary warner, in other words, a warner which abolishes the obligation of reflection that takes one to knowing of God (maʿrifat Allāh), is possible. Some views put forth theoretical possibility of such warner, even though it is widely considered impossible in practice.

Basra Mutezilesi’nde hâtır kavramı özellikle insanın mükellef kılınmasını sağlayan bir unsur olarak düşünülmüştür. Hâtır mükellefte korku oluşturarak onu Allah’ın varlığı hakkında düşünmeye sevk eder. Basra Mutezilesi’nde hâtırın mahiyeti üzerinde iki temel görüş ortaya çıkmıştır: İlki Ebû Ali el-Cübbâî’nin savunduğu hâtırın itikat yahut zan olduğu yönündeki görüş, ikincisi ise Ebû Hâşim el-Cübbâî’nin savunduğu hâtırın kelâm olduğu yönündeki görüştür. Mutezilîler bunun yanında hâtırın hasen olabilmesi için taşıması gerekli şartları da tartışmışlardır. Buna göre hâtır; nazarın terk edilmesine yönelik korku içermeli, nazarın niçin vacip olduğunu ifade etmeli, nazar sebebiyle vacip olan diğer hususların da vücûbiyetini içermeli ve vacip kıldığı bilgileri belirli bir sıra içerisinde ifade etmelidir. Ayrıca Mutezilîler zıt bir hâtırın, yani marifetullaha götüren nazarın vücûbiyetini kaldıracak bir hâtırın mümkün olup olmadığını da tartışmışlardır. Teorik olarak bunu mümkün olduğu yönündeki görüşler bulunsa da, pratikte bunun mümkün olmadığını belirtmişlerdir. Key Words: Basrian Muʿtazila, Reflection (Naẓar), Warner (Khāṭir), Abū ʿAlī al-Jubbāʾī, Abū Hāshim al-Jubbāʾī